انواع تفاسیر:

 

1. جامعی یا موضوعی:

گستردگی قرآن نیاز به مطالعهٔ گسترده‌ای را در جهت فهم منظور آیات ایجاد کرده است. و لذا انواع زیادی از روش‌های تفسیر را موجب شده‌است، که در ادامه می‌آیند.

امّا تفاسیر با غیر از روش شان هم دسته بندی می‌شوند:

عربی یا فارسی؟ در جهان اسلام عربی زبانی بین‌المللی ست، و لذا معمول است که دانشمندان اسلامی؛ از فلاسفه ای چون ابن سینا گرفته تا فقهایی چون سید روح‌الله خمینی؛ از ایرانیان چون ملاصدرا گرفته تا اهل اندلس چون ابن رشد؛ از قدمایی چون فارابی گرفته تا معاصرانی چون محمدحسین طباطبایی و محمد صادقی تهرانی؛ برای نشان دادن تسلّط خود بر علم و بر زبان عربی، کتاب‌های خود را به عربی می‌نوشتند. لذا اکثر کتب جهان اسلام به عربی و تعداد کمتری به فارسی، انگلیسی، چینی، فرانسوی و سایر زبان‌ها نگاشته شده اند.

شیعی یا سنّی؟ طبق حدیثی از پیامبر اسلام، جامعهٔ اسلامی پس از ایشان به ۷۲ مذهب تقسیم خواهد شد. اوّلین جدایی در مذاهب بین شیعه و سنّی رخ داد. لذا دانشمندان هر گروه قرآن را مطابق اصول آیین خود تفسیر می‌کنند.

 

2. لحن:

برخی تفاسیر نیز ممکن است بیشتر ادبی یا بیشتر علمی باشد. مانند:

• الفرقان فی تفسیر القرآن نوشته محمد صادقی اصفهانی: ادبی
• کنز الدقائق و بحر الغرائب نوشته محمد بن محمد رضا قمی مشهدی: ادبی
• المیزان فی تفسیر القرآن نوشته سید محمد حسین طباطبایی: علمی

 

3. نقلی یا اجتهادی:

نقل، از منابع متفاوت و به شیوه‌های متفاوت انجام می‌شود.

تفسیر روایی یا تفسیر اثری یا تفسیر به مأثور: رویکردی به تفسیر قرآن است که در آن از روایات امامان معصوم استفاده می‌شود.

اجتهاد در تفسیر نیز شیوه‌های متفاوتی دارد

- تفسیر قرآن به قرآن

- تفسیر جامع

- تفسیر کلامی

 

 

معرفی مفسران

در اکثر تفاسیر، کل قرآن یا قسمتی از قرآن به ترتیب آیات شرح داده می‌شود. تعداد این گونه تفاسیر به قدری زیاد است که آگاهی از چند و چون شان از توان محقّقان بزرگ هم بیرون است.

اما به هر حال به معرفی برخی از آنها میپردازیم:

 

1. علی (ع) امام المفسرین

محققان علوم قرآنی به اتفاق، وحدت نظر دارند که علی(ع) نخستین مفسر قرآن مجید است و جایگاه بلند و شامخ او در انس و آشنایی با حقایق و معارف قرآن انکارناپذیر است.
«سیوطی»می‏نویسد:

«خلفای اربعه نخستین مفسران قرآن هستند ولی روایاتی که از سه تن از خلفای راشدین است بسیار اندک می‏باشد و اما آنچه از علی نقل شده بسیار است و از ابن مسعود نقل می‏کند که قرآن ظاهری دارد و باطنی و باطن و ظاهر آن نزد علی است»

 

محمد عبد العظیم زرقانی (مدرس علوم قرآن در دانشکده اصول دین مصر) در کتاب«مناهل العرفان»گوید:

«امام علی که رضوان خدا بر او باد بیش از دیگر خلفاء زیستند و با وسعت و گسترش یافتن مناطق اسلامی در زمان او نیاز مسلمانان به فهم علوم صحابه بیشتر از پیش گردید، از این رو منقولات از علی، بیشتر از دیگران است، افزون بر آن، غنای فکری و امتیاز علمی و اشراق و نورانیت قلبی آن حضرت را دیگران نداشتند، سایرین پیش از هر کاری به امور حکومتی پرداختند ولی او به علم و قرآن پرداخت...»

در یکی از خطبه های به نقل از عبد اللّه بن ابی الطفیل حصرت علی (ع) فرمود:

(( از من سئوال کنید، به خدا قسم که هر چیزی سئوال کنید پاسخ آن را می‏دهم، از من در مورد قرآن سئوال نمائید، به خدا قسم آیه‏ ای در قرآن وجود ندارد که شأن نزول و وقت نزول آن را ن‏دانم و می‏دانم که روز نازل شده است یا شب، در زمین هموار یا کوه و تپه؟ به خدا سوگند آیه‏ای نازل نشده است مگر آنکه می‏دانم در چه موردی و در کجا نازل گشته است؟ زیرا پروردگار به من دلی اندیشمند و زبانی پرسشگر عطا نموده است ))

با توجه به اعترافات فوق و دهها نشان و شاهدی که وجود دارد نخستین کسی که پس از پیامبر خدا به تفسیر قرآن و گردآوری آن پرداخت و روایات فراوانی از او به یادگار ماند، علی(ع) بود. نویسندگان اهل سنت به او لقب «امام المفسرین» یا اعلم اصحاب پیامبر یا «کلام الله الناطق» را داده ‏اند.

 

 

روش تفسیر آن حضرت با توجه به نزدیک بودن به سرچشمه زلال وحی و تغذیه از آن چشمه سار زلال، تفسیر مأثور و منقول بوده است.
در روزگار امیر المؤمنین(ع) تفسیرها از محدوده نقل روایت و تبیین مختصر لغت فراتر نمی رفته است و تفسیر در حقیقت شعبات از حدیث بشمار می‏ آمد و چون او یکی از مصادیق بارز «الراسخون فی العلم» بوده است علم ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، مطلق و مقید، مجمل و مبین، ظاهر و باطن، تفسیر و تأویل پیش او بوده است، چون او عالم‏ترین افراد به تفسیر و تأویل قرآن بود.

 

2. ابن عباس، صحابی مفسر

عبد الله بن عباس بن عبد المطلب بن هاشم پسر عم پیامبر اسلام سه سال قبل از هجرت متولد گردید، او هفت سال در دوران طفولیت عصر پیامبر (ص) را درک کرده است، ولی بیشترین بهره و استفاده را از مکتب تفسیری امام علی بن ابی طالب (ع) برده و از رسول الله (ص) روایت کرده است.

اهل نظر و تحقیق او را وارث علوم پیامبر اسلام (ص) معرفی نموده ‏اند و مشهور است که پیامبر اسلام(ص) در حق او با این لفظ دعا کرد که «اللهم فقهه فی الدین و علمه التأویل» (( خدایا او را فقیه در دین و عالم و آشنا به تأویل قرآن قرار بده... ))

مرحوم آقا بزرگ تهرانی در کتاب«الذرّیعه» گوید:

دو تفسیر به ابن عباس نسبت داده شده است:

1. تفسیر ابن عباس عن الصحابه، تألیف ابو احمد عبد العزیز بن یحیی بن احمد بن عیسی جلودی

2. تفسیر تنویر المقیاس من تفسیر عبد الله بن عباس:این تفسیر نیز که در چهار جزء قرار دارد و در برگیرنده بخشی از آیات کریم است نه همه آیات و اخیرا در مصر به سال 1290 چاپ شده است و فرید وجدی و دیگران آن را از تألیفات ابن عباس شمرده‏ اند.

 

3. سدی مفسر قرن دوم

قرن دوم اسلامی علم تفسیر از توسعه و گسترش نسبتا بیشتری برخوردار بوده است، این قرن که دوره تابعان یا تابعان بمشار می‏آید، در تفسیر قرآن، علاوه بر اتکاء به قرآن و کلام پیامبر (ص) آراء و اقوال صحابیان نیز مد نظر قرار می‏گیرد.

در این دوره با گسترش فتوحات اسلامی و مهاجرت برخی از محدثان به نواحی گوناگون، حوزه‏ های اسلامی متنوعی، بوجود آمد. مانند حوزه مکه، مدینه، عراق و غیره.

ابو محمد اسماعیل بن عبد الرحمن کوفی معروف به«سدی» (متوفی 127) از مفسران عهد تابعین و از اصحاب امام سجاد و امام صادق (ع) می‏باشد او قرشی تابعی و کوفی و منتسب به «سدّه» مسجد کوفه می‏باشد و از نوادگان او، سدی صغیری محمد بن مروان بن عبد اللّه بن اسماعیل سدی است. او روایتگر تفسیر ابن عباس از محمد بن سائب کلبی می‏باشد.

سدی با توجه به دوره تدوین آن می‏بایست تفسیر به مأثور و منقول باشد.

 

طبری مورخ و مفسر معروف فراوان از او نقل می‏کند ولی کتابی با نام خاص او به نظر نگارنده نرسیده است.

 

معلوم می‏شود که قبلا چنین تفسیری وجود نداشته، لیکن به دست ما نرسیده است.

 

 

4. طبری مفسر قرن سوم و چهارم

قرن چهارم نسبت به دو قرن پیش، از بالندگی و شکوفایی بیشتری برخودار است. در قرن چهارم مباحث متنوع کلامی وارد مباحث تفسیری گردیده است، آثار فکری اشاعره، معتزله صفاتیه، حشویه، کرامیه، امامیه در آنها پیداست.

در قرن سوم و چهارم هجری روش تدبر تعمق در قرآن، گزینشهای عقلی همراه روش نقلی، شور و شوق در مردم ایجاد نموده و مقدمات یک رنساس و تحول فرهنگی را در جهان اسلام بوجود آورده است.

خلفای عباسی که خود را حامی و مشوق فراگیری علوم قرآن معرفی می نمودند در برابر امواج خروشان اطلاح طلبان و اندیشمندان اسلامی نتوانسته‏اند مقاومت نمایند، آنان نیز هم رأی با مردم به ایجاد کتابخانه و روی آوردن به مفاهیم قرآنی و انس و آشنایی با تفسیر، جلسات بحث و مناظره تشکیل داده‏ اند.

تفسیر «جامع البیان فی تفسیر القرآن» محمد بن جریر طبری یکی از مهم‏ترین و ارزشمندترین تفاسیر قرن سوم و اوائل قرن چهارم می‏باشد که آن را«ام التفاسیر» نامیده ‏اند.

 

 

5. شیخ طوسی مفسر قرن پنجم

قرن پنجم هجری از نظر تفسیر و مفسران از قرون درخشان اسلامی است.

در این قرن در اثر برخوردهای فکری ملل گوناگون و نیز به برکت توسعه زبان عربی، علوم مربوط به قرآن نیز پیشرفت شایان توجهی داشته است.

در این قرن مرحوم شیخ طوسی، شیخ الطائفه پیشوای علمی و فقهی در نجف اشرف درخشید.

برمسند زعامت فقهی و بر کرسی تدریس تفسیر و علوم قرآنی قرار گرفت و تفسیر بزرگ و عظیم «التبیان» را بوجود آورد.

این تفسیر سر منشأ آثار و برکات فراوان در عرصه علوم قرآنی گردید و هم زمان با آن تفسیر بود که علم الهدی کتاب«الشافی» و برادرش سید رضی حقائیق التأویل فی «متشابه التنزیل» را به رشته تحریر کشیدند.

ابو جعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی معروف به شیخ الطائفه (460-385) استاد مسلم فیه، اصول، تفسیر، حدیث و امام و پیشوای فقهی شیعه در قرن پنجم است، از او آثار فراوان فقهی، کلامی رجالی به یادگار مانده که آقا بزرگ تهرانی در مقدمه تبیان 47 اثر را نام می‏برد».

 

6. طبرسی مفسر قرن ششم

در قرن ششم تفاسیری بسیاری مانند کشاف زمخشری، تفسیر ابو الفتوح رازی، تفسیر قطب رواندی، تفسیر ضیاء فضل بن علی حسنی و تفاسیر متنوع دیگر درخشیده‏ اند

بطوری که می‏توان این قرن را «قرن قرآن» و تفسیر آن نام نهاد، عصری که توانسته است تفسیری مانند «مجمع البیان» را در خود بپروراند.

تفسیر مجمع البیان به اتفاق آراء اهل سنت و شیعه، در جامعیت، اتقان، بی‏طرفی، ترتیب و تنظیم دقیق و تبیین مقاصد آیات منزلت خاصی دارد.

 

7. زمخشری مفسر قرن ششم

محمود بن عمر بن محمد بن عمر نحوی لغوی، ملقب به جار الله زمخشری (647-538) در یکی از قراء خوارزم به نام زمخشر به دنیا آمد

نحو و صرف، علوم معانی و بیان را در آن سرزمین در محضر پدر تحصیل کرد و در زمینه ادبیات عربی و شناخت انساب عرب معلوماتی کسب نمود سپس به مکتب فکری اعتزال گرائید و مردم را به سوی آن دعوت کرد.او به بیت اللّه الحرام هجرت کرد و مجاورت خانه خدا را اختیار نمود، به آن مناسبت«جار الله»لقب گرفت و تفسیرش را بنا به خواهش معتزلیان مکه در ایام اقامت در شهر در مدت دو سال و سه ماه نگاشت و آغاز آن در ماه رمضان 513 و فراغت از آن در محرم 515 ه صورت پذیرفت و نام آن را تفسیر کشاف گذاشت.

 

از ویژگی های کشف میتوان به این موارد اشاره کرد:

از حشو و زوائد و اطاله بی‏فائده عاری است.

کشاف از نقل و بازگویی قصص و داستانهای‏ بی‏حقیقت خالی است و در جائی که تردید دارد با لفظ«روایت شده است»ضعف آن را نشان می‏دهد.

کشاف در بیان معانی بر لغت عرب و اسلوبهای ادبی تکیه دارد.

به علم معانی و بیان و توضیح نکات ادبی به عنوان یکی از ابزار اعجاز تکیه فراوان دارد.

راه و رسم توضیح مطلب را از طریق ایجاد پرسش و پاسخ عنوان می‏نماید.

مکتب اعتزال را پذیرفته است و و منطق منزلة بین المنزلتین را که مسلک اعتدالی معتزلیان است قبول دارد و افعال بندگان را مخلوق خود آنان می‏داند و رؤیت خدا در روز قیامت برخلاف نوع اشعریان، محال و ممتنع می‏داند و ایمان را اعتقاد به جنان و اقرار به لسان و عمل به ارکان معرفی می‏کند.

 

در قرون مختلف همانطور که دیدید مفسران بسیاری به تفسیر قرآن پرداخته اند .

در پست های بعدی وبلاگ حتما آن ها را مورد بررسی قرار خواهیم داد...

 

مفسران قرون مختلف عبارتند از:

فخر رازی مفسر قرن هفتم

میبدی مفسر قرن ششم

سیوطی، مفسر نهم

فیض کاشانی مفسر قرن یازدهم

شبر مفسر قرن دوازدهم

طنطاوی مفسیر قرن چهاردهم

عبده مفسر قرن چهاردهم

 

8. علامه طباطبائی، مفسر بزرگ قرآن

مفسر بزگوار علامه سید محمد حسین بن سید محمد بن محمد حسین بن میرزا علی اصغر طباطبائی در یکی از خاندانهای اصیل و عریق در سال 1282 شمسی در تبریز پا به عرصه حیات نهاد.

در سال 1314 به زادگاه خود (تبریز) مراجعت کردند پس از ده سال اقامت در تبریز که خود ایام تأسف عمر می‏خواند، در اثر حوادث سیاسی جنگ دوم جهانی به قم مهاجرت کردند و از سال 1325 در قم ساکن شدند.

در مدت اقامت در قم به احیای علوم عقلی و تفسیر قرآن کریم قیام ورزیدند و افراد مستعد را به مراحل کمالی‏شان رهنمون گردیدند و آثار و برکات فراوانی از خودشان به یادگار گذاشتند که تربیت شاگردان مستعد و مفید یکی از آنهاست و مهم‏تر از همه تفسیر بزرگ «المیزان»در 20 جلد می‏باشد که تاکنون بارها و بارها چاپ و اکنون به زبانهای زنده دنیا ترجمه و انتقال یافته است. ایشان در سال 1402 ه.ق به رحمت ایزدی پیوستند».

 

علامه طباطبایی اساس تفسیر خود را بر معیار قاعده متین «تفسیر قرآن به قرآن» قرار داده است و اعتقاد دارد که «القرآن یفسر بعضه بعضا» برخی از آیات بیانگر برخی دیگر می‏باشند.

او با حرکت در این مسیر موضوعات مشترک و مشابه را که در سوره‏های مختلف با عبارات متحد یا متفاوت تکرار شده است، تحت یک بحث جامع، اجتماعی یا علمی یا تاریخی یا فلسفی درآورده ‏اند.

 

 

1. از ویژ‏گیهای تفسیری المیزان پرهیز از استطرادها و بحثهای دراز و ملال‏آور و حشو و زواید و استفاده از لغت، اعراب، بلاغت به قدر نیاز و ضرورت است.

 

2. پرهیز از بحث و بیان در مورد آنچه قرآن کریم مبهم گذاشته و اکتفاء به ذکر آنچه نصوص قرآنی و احادیث صحیح آنرا تأیید می‏کنند.

 

3. اجتناب از احادیث ضعیف و مجعول و اسرائیلیات.

 

4. آوردن مقدمه و پیشگفتار در باب اغراض هر سوره و نظر داشتن به جنبه اصلاح‏گرانه این مقدمه‏ ها.

 

5. پرداختن به اندیشه‏ها و قضایای فکری و اجتماعی معاصر و معالجه آنها با توجه به معنویات قرآن (100)
روی همین جهات و ویژگیهای منطقی است که المیزان تفسیر جهانی شده است.

 

در پست های بعدی درباره این عالم فرهیخته مقاله ای مفصل خواهم نوشت...

 

 

9. آیت الله مکارم شیرازی تالیف کننده تفسیر جامع نمونه

 

درباره زندگینامه آیت الله مکارم شیرازی به طور مختصر در پست مترجمان قرآن نوشته شده است.

در پست های بعدی نیز مقاله مفصلی درباره زندگینامه ایشان نوشته خواهد شد.

اینجا به توضیح تفسیر نمونه اثر ایشان و جمعی از عالمان دیگر میپردازیم...

 

تفسیر نمونه از تفاسیر شیعی قرآن به زبان فارسی، تالیف آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی و گروه نویسندگان است. این تفسیر در ۲۷ جلد در ایران منتشر شده و به زبان‌های انگلیسی، عربی و اردو نیز ترجمه شده‌است.

 

از ویژگی های این تفسیر که به زبان ساده، گویا و قابل استفاده برای عموم نوشته شده، شامل همه آیات قرآن کریم بوده و مهم‌ترین ویژگی آن عصری و اجتماعی بودن است. ویژگی دیگر آن در گرایش به جنبه‌های هدایتی و تربیتی است.

 

شیوه ارائه مطالب در این تفسیر چنین است که در آغاز، پس از بیان نکات کلی در هر سوره، به فضای حاکم بر سوره، سبک و سیاق و موضوعات مهم مطرح شده در سوره اشاره می‌شود، سپس به مضمون آیه پرداخته و با روشی تحلیلی مسائل زندگی و هدایت انسان را تشریح می‌کند.

 

 

 

گروه مولفان

 

تفسیر نمونه اثر گروهی از نویسندگان زیر نظر آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی است. از جملهٔ مؤلفان این تفسیر می‌توان به: محمدرضا آشتیانی، محمد جعفر امامی، داود الهامی، اسداللّه ایمانی، عبدالرسول حسنی، سید حسن شجاعی کیاسری، سید نورالله طباطبائی، محمود عبداللهی، محسن قرائتی و محمد محمدی اشتهاردی اشاره کرد.

 

نظرات شما عزیزان: